Monday, April 6, 2015

MIPUI VANTLANG HMUH LEH HRIAT THEIH A MIZORAMA HARHNA HMASA BER - KHANDAIH HARHNA

(Harhna thlen champha pual a Ni 4.04.2015 a ka ziah)

April ni 4 hi Mizoram a Harhna thlen champha a ni a. Engvânga he ni hi Harhna champha ah ngaih a nih tih leh Khandaih khuaah chuan engtikah nge harhna chu a thlen a, engtin nge mipui vantlâng mit hmuh leh hriatah chu harhna chu a lo lanchhuah dân kan chhui thuak thuak dawn a ni.


Kulhkawn @ Khandaih veng, Phullen


Wales ram leh Khasi ramah Thlarau thianghlim harhna a thleng tih an hriatin Zosap te chuan Mizoramah thleng ve se an ti hlê a. Mairang, Khasi Assembly hmang a Harhna chhim turin kum 1906 kum tir lam khan Mizoram amangin Hmar lam aiawh leh Chhim lam aiawh mi sawm (10) te chu Khasi ramah chuan an kal ta a, Pu Syney Ham te Inah an thleng nghe nghe a ni awm e.

Khasi rama harhna hnathawh an han hmuh chuan mak an ti a, an hrethiam lo lek lek a. Mahse anni ngei pawh chuan thlarau hnathawh chu an zu chang ve ta a. Tumkhat chu an inkhâwm naah Pu Khuma chu a map chhuak a, chutia Thlarau thianghlim hnathawh Mizo zinga a’n lan ve tâkah chuan Mizoramah pawh harhna a thleng ve ta ah an ngâi hial a ni awm e. An châmchhûng hian mumkhat chu Pu Vanchhûnga chu a khawng ta tlat a, an buaipui lai chuan ”Aw Lalpa ka rinhlelhna tlâng aia lian chu i la bo ta a, ka lawm e,” a ti a, a khawng pawh chu a reh ta a. Anni hi Mizo zinga thlarau thianghlim hnathawh HARHNA dawng hmasa tute an nih hmel.

Hetih mêk lai (1906) hian Mizoram lamah chuan, thingtlâng khua a sikul nghet dinna hmasa ber, Sailo lal ropui Vanphunga khua Khandaih, In zali (400) chuang zet khua chuan Tuivâi lui a Sangha tlângvuak an rêl a, an inpuahchah mup mup a. Khandaih khuaah hian Lal Vânphunga Sailo remtihna leh Sorkar tanpuina hmangin Zosap Missionary ten August Ni 1, 1903-ah khan Sikul nghet an lo din tawh a, Sikul chu inkhâwm nân hman a ni mhin bawk a, Kristian pawh an awm ve nial tawh a.

Khandaih Sikul (Din Ni 01.08.1903)

Hetih lai hian Kristiante chuan Pathianni an serh thin avang chuan lal leh Upate chuan Kristiante chu an ngaimawh tan hle a, Kum 1904 khan Khandaih Sikul pawh chu daipawn – Pengthuamthumah te an sawn sak a, mahse sikul nghet a nih avangin Bawrhsap leh Zosapte thu angin a hmun ngaiah dah a ni leh ta a. Khandaih Sikul a zirtirtu hmasa ber Hrangsaipuia leh a nupui Saimanliani chu Mizo zinga Kohhran Dan Thianghlima innei hmasa ber niin ni 7.11.1904 Thawhmanni khan Khandaih khuaah hian an innei nghe nghe a.

Khasi ram lama Mairang Inkhâwmpui chu a miak ta a. A chhim tura Mizoram amanga kalte chu an rawn haw kawngah Silchar an thlen chuan, a chhan engmah hriat si lohin an inbe tui lo tlâng hle mai a, Rev. SR Lalkailuaia sawi dan phei chuan “an tum hmur hlawm” a ni awm e. Mizoram chhûng Neihbawih an thlen chuan an zîng a mi Pu Thanga chuan an awmdân chu fel lo a ti a, tumah in be mha peih lova inhuatna nei niawm taka ngaih mha vak lo va an awm chhan chu sawifiah a mûlin a hre ta a. An han sawi ho ta a, a tu a mah chuan engmah a chhan sawi tur an hre lo a, Setana hnathawh a nih an ring ta a.

Kum 1906 April Ni 4, Nilaini chawhnu lamah Mairang kal hawte chuan Aizawl an lo thleng a. Chaltlâng an thlen chuan Khiang buk hlimah an hahchawl a, a mal te te chuan an mawngmai ta a. Chutia an mawngmai lâi chuan Pu Zathanga chuan Êng a hmu a, a lo hniam zel a, an vaia an mawngmai kim chuan Êng chu a bo ta a, an zîngah chuan a awm ve ta niin an ngâi a. An haw kawnga an inbiak duh lohna leh an inrem loh rûkna te pawh chu a lo bo ta nghâl a. Thlarau thianghlim hnathawh chuan Remna a rawn thlen a ni ngei ang.

Tichuan April ni 4, tlai 6:00 velah Mission veng an thleng a. An zuk kalna ah thlarau thianghlim hnathawh chu an chungah thleng ve bawk mah se, Mission veng an thlen hnu leh a tûk ah pawh chuan Thlarau thianghlim hnathawh leh harhna lam rêng rêng engmah a lang zui lo a. Harhna pawchhuak tura Khasi ram kal te pawh chuan chutia engmah mipui vantlang hmuh leh hriat a harhna hnathawh a lang mai lo chu, a rukin nuam lo an ti deuh hial a ni awm e.

Hetih lai hian April ni 6, 1906 Zirtawpni chuan Khandaih khua chu Tuivai lui, Tuiriza chhuah a Sangha tlângvuak turin pachhuakin zan thum riak buhfai nên an feh chhuak mup mup a. Awmhmun an siam fel a, rusum an thlâk fel hnu chuan Mau Pûmah chuangin Sangha lâng hmasa apiang lâk hmasak inchuhin an phe suau suau a. An hlim dar dar hle a ni awm e.

Chutia an buai mup mup lai chuan Hnûnêka Pawite chu Tuivai kam, Phuaibuang ram lamah chuan Sangha an vua tih pawh hre lo niâwm takin a lo zai a, ”Tunge lo lêng leiah hian; Lal Isua Chhandamtu” tih hla a lo sâ a. A châng leh a phun mawlh mawlh a, ”Isua lamah ka mang, nangni chu Setana’n a vêl che u, khâ khâ, a kal hual che u,” te a ti a. Val upa te chuan, ”Khalpuia thawi a ngâi a nih chu, tlangvâl mhenkhat khân hawpui rawh u,” an ti a. Mahse an va en leh chuan a hmâa a awm lohna lamah, Khandaih khaw ram lam luikamah a lo awm leh daih tawh a, tui hleuh a thiam lo a, tumân Pûm hmangin an hruai bawk si lo a, mak an ti hlê a, thlarauin a hruai a nih an ring hlawm a.

Hnûnêka chu Phunglama, Papuia leh Chawngkûnga ten hawpui turin an hruai a. Thui an kal hmâin Banga Lui an thlen chuan Hnûnêka chuan chawlh a rawt ta a. ”Hlâ i sa ang u,” a ti a. ”Lo mang rû ka lo kal dawn e Lalin a tih chu,” tih hlâ chu an sa a, an tui ta êm êm mai a. lawngmai a rawt leh a, an mawngmai lâi chuan lungmhil a vawm rik er er ang thâwm an hria a, chumi hnuah eng thawm ber nge hriat loh hi a rawn ri huau huau a. An mawngmai zawh a an han hawi vêl pawh chuan engmah an hmu si lo a, Vapual thlâwk ri a niang an ti a. Hnûnêka chuan, ”Ka harh ta e, i kir leh ang u,” a ti a, Sangha vuakna lamah chuan an kir leh ta a.

Mizo Kristian Martar Hmasaber Tv. Chalbuanga Lungdawh @ Phullen


April Ni 8, Pathianni chuan Hnûnêka Pawite leh a mhiante chu Tuivâi kamah chuan an zâi a ”Lo mang rû ka lo kal dawn e, Lalin a tih chu,” tih hla an sa leh a, an lâm kual ve map map mai a, Isua lam a mang (Pathian thu awih/Kristian te)) ho chuan an Sangha dap lai chu chawlhsanin an rawn fin ve zêl a, an pung tial tial a, an zâi tui bawk a, thim thleng rakin an zâi a, an lâm ta a. Tichuan HARHNA chu mipui vantlang hmuh leh hriatin a lo thleng ta a. Sangha dap ve lova Isua lam a mang (Kristian te) an zâi a, an lâm chu Val upa ten an hre thiam lo hle a,”Pathianni in Sangha ka dap thei lo te an ti vêl a, Pathian thu awih ho khân a hranin an chan tur chu dap ve se, a hranin Sawng pawh siam ve rawh se” tiin Sangha tlângvuakna amang chuan an in bân mhen titih ta hial a.

Hemi ni April ni 8, 1906 Pathianni a Khandaih khua a Thlarau thianghlim hnathawh avânga Tuivâi kama zâi a, an lâm kual mup mup mêk lâi chuan Aizawl lamah chuan Thlarau thianghlim hnathawh April ni 4 a Chaltlâng hmuna mei êng ang tak an hmuh, an zinga awm ve ta nia an hriat tâk bâk kha chu, engmah thil danglam thleng hmuh leh hriat tur a la awm lo a. Khandaih Khuaah erawh chuan Lal leh vâlupate thu zawm lovin Pathianni serh meuhin an zaikhâwm mêk a, Khasi ram kal ten an hmuh a mak an tih, bân phar a lâm durh durh ang chi te khân an lâm kual mup mup tawh a ni.

Ni 9, April, 1906 Thawhtanni a lo thlen chuan Kristiante (Kha tih lai chuan ‘Isua lamamang an ti mhin a ni awm e) chuan Sangha an dap ve ta a, mak tak main a hma Kristian ni ve lote man ai a lian lian te an man ta teuh mai a. Kristian te leh valupa te chuan an han ngaihtuah mha leh a, Kristian lo te nen chuan an Sangha man sa chu an infinpui leh ta a.

Hemi ni April ni 9 hian Aizawl lamah chuan Mairang a Harhna chhim a kal, Chhimlam aiawhte chu Aizawl School-ah thlahna hun an hmang a, an zaikhâwm a. Chutah chuan Thlarau thianghlim hnathawh HARHNA chu a lo lang chhuak ve ta a. Pi Hlunziki chuan sual puanna a nei a, Pathian hnêna ngaihdam dil a mawngmai pui a ngên nghal bawk a. Mipui kalkhawm chuan mak an ti hlê nghe nghe a, mahse an zai tui tulh tulh a, mawngmaina nên, sual puanna nên an ri ve ta mup mup a. Inkhawm pawh chu an bâng thei lawk lo va. An bân hun sawi dan hi a inang lo a, ”chawhnu lam dar 1:30 pm ah an bang thei chauh a” (Dr.Lalzâma, Ex. Minister) / “Tlâi dâr 4:00pm velah an bâng thei chauh a” (Rev. SR Lalkailuaia).

Khandaih khaw lamah chuan Khandaih paho chu Tuivâi amang chuan Sangha tam tak nen an haw ta a. An haw kawngah pawh chuan thlarau thianghlim hnathawh – HARHNA chu an chang zui zel a, kawng lakah an châwl mhin a, Pathian hla an sa a, an zâi a, an lâm a, an tawp tawp mai thei thin lo a ni awm e. Neihruma chuan hla châng a sawi a, vawi sawmthum (30) lâi te a sawi nawn hial a, an zavai chuan an lam mup mup mai a ni. Khua an thlen hnu leh a tûk ah te pawh chuan mual zawlah an zâi a, an lâm mup mup a. Kristian te chu an lo pung chak ta hle a, Khandaih khaw pum chu a chiah hneh hle a.

KHANDAIH HARHNA amang chuan Kristian an pung zel a, Chawlhni an serh mhin avâng chuan, ei leh bar ah an intodelh loh phah mai an hlau a, Lal leh upate chuan an ngai thiam lo hle a, Kristiante chu an ngai thei lo man ta a. Kum 1906 May thla vel amang chuan Kristian te tihrem tumin hma an la man a, khua amanga hnawhchhuah, vuak, ensan, hmuhsitna te chu Kristiante chuan an tawk ta a. Mahse Isua lam a mang (Kristian) te chu an ding nghet tlat a.

|umkhat chu Pathianthu awih an sawisak, daipawna an dah tâk Chhuana chu a thi emaw tiin a ruang tal hlâwm turin Khandaih tlangval Chalbuanga Chhangte chuan ava ngaihven a, mahse a lo thi lo hlauh a, in lamah a hruai haw a, a bawihsawm ta a. Chu chu Pathian thuawih lo ten an hriat chuan an thinrim hle a, Chalbuanga kutthlâkna remchâng chu an châng rân a, tuthlawhha suih lohin a hnungzângah an vua a, chu an vuakna hliam chu tuar lovin kum 1906-ah a thi ta a, Mizo Kristian Martar hmasa ber a lo ni ta a ni. Tv. Chalbuanga hi tlangvâl fel leh taima, mi tumruh leh zaidam bawk si a nia, Lal Vanphunga pawhin Upa atân a lo sawm hial tawh a, mahse Kristian/Pathian thu awih a nih avangin a lo hnar tawh nghe nghe a ni.

Khandaih a Kristian tihduhdah boruak an hriat chuan Zosaphluia leh Pu Thanga, Vanchhunga, Pasena te chu June ni 3, 1906 Khandaih khuaah hian remthu sawi turin an kal a, Lal Vanphunga chuan chemsen lek meuh a manhmun a lo khawh a, remna thu pawh sawi thei lovin an haw leh ta a. Hemi mum hian Pu Zosaphluia hian Mi 30 lai Zawlbukah Baptisma an chantir a ni.

Lal chhungkua chuan an fate tha pui pui an chan zauh zauh a, a hnu deuhah chuan Khandaih lalnu Lalkaichhungi chu a thi ta hlauh mai a. Lal Vanphunga Sailo chuan Kristiante a tihduhdahna vanga a chunga Pathian thinurna lo thlengah a ngai deuh a, a rilru a nuam lo hle a Kristiante a tiduhdah chu a inthiam lo ru hle a. Zankhat chu a khum bulah mi pali rawn ding a hmu a, chumite chuan, ”Vanah i hming ziak a ni tawh e” an rawn ti a, an bo leh mai a. An ngaihtuah a, a muhilin a hre si lo a, tumah a hmu zui bawk si lo a.

A tukah chuan lal Vanphunga chu zaikhawmnaah zai tui lai takin a lut ve hlawl mai a, Kristian ho chuan mak an ti a, an lo hawi hu mai hlawm a, Kristian ho chu a rawn ti duhdah anga, a rawn vaw dawn a niang an ti a, an hlau hle a. Mahse Lalpa chuan a thil tawn leh pianthar thu te sawi ta zawk a, an hlim hle a, Lal Vanphunga chu Kristianna kawnga thahnemngai berah a tang ta zawk a. Chumi kum Krismas ruai sa turte pawh chu Kristiante thawh a phal lo va, keiman ka tum vek ang a ti a, Lal chuan ruaithehna tur sa chu a tum ta vek a, tichuan Khandaih (a hnu a Phullen ni ta) khua leh a chheh velah chuan Kristianna chu nghet takin a awm zui ta a.

Tichuan Khandaih khuaah April Ni 8, 1906, Pathianni in Pathian thlarau thinghlim hnathawh Harhna chu Vantlâng hmuh leh hriat theih in Tuivâi kam Tuiriza chhuah ah a lang chhuak a. Aizawl ah erawh chuan April ni 9, 1906 Thawhtanni ah Chhim lam palaite haw tur thlahna hmunah a langchhuak ve thung. Moirang kal hâwng te khan Chaltlângah Thlarau thianghlim êng anga lo lang chu April ni 4, 1906 khân an hmu ngei a, mahse mipui vantlâng hmuh leh hriat tur chuan engmah a thleng mai lo a, April ni 9 ah a thleng chauh a ni.

Chutiang chu a ni na a April ni 4, 1906 Nilaini chu Mizorama Harhna thlen ni atan pawm a ni ta zawk a ni.


(Buata Bawihtlung - 9862035204 on 04.04.2015; 2:45pm @ tkt )