Thursday, July 5, 2018

MARTAR CHALBUANGA - MIZO ZINGA KRISTIAN MARTAR HMASA BER

(Mizo Kristian hmasa, Krista vanga tihduhdah tuara Martar hmasa ber, Khandaih Tlangval fel Chalbuanga Chhangte chanchin)   
-       Lalbuatsaiha (Buata Bawihtlung)
Buata.tkt@gmail.com / 9862035204
Dt. 05.07.2018 @ Azl


Mizo zinga Kristian Martar hmasa ber chu Khandaih khaw tlangval fel leh taima Tv Chalbuanga Chhangte a ni. Chalbuanga hi kum 1882 khan a lo piang a, unau mipa awmchhun niin an unau a upa lam atanga pathumna a ni. A Pa chu Thilluta a ni a, a Nu chu Famthangi a ni. A pa hi a thi hma a, a nu hoin an awm thin a. An unau chu hengte hi an ni-


1.      Tlangziki
2.      Chawntuahthangi
3.      Chalbuanga          
4.      Khuallutthangi
5.      Chawngnghilhlovi
6.      Tlangchawiveli


Chalbuanga te khua Khandaih hi Mizoram hmar lamah awmin, lal ropui Pawihbawiha fapa Vanphunga Sailo khua a ni a. Khaw taima tak, Buh leh bala a intodelh leh khaw nuam tak niin Zawlbuk pawh pahnih an nei a. Kha tih lai a Mizoram khaw lian ber niin, In 700 khua an in chhal a. Rev Liangkhaia ziah dan erawh chuan In 550 niin Mizoram khaw lian ber a ni a, Biate in a dawt a ni awm e.



Khandaih khuaah hian kum 1903 August ni 1 khan lal Vanphunga remtihnain Zosap Missionary te leh Bawrhsap ten Mizoram a Thingtlang Sikul nghet hmasa ber an din a. Zirtirtu chu Khawnbawl Upa Vawma fapa Hrangsaipuia a ni. Sikul kha Pathian thu sawi nan leh zirtir nan hmangin Biak In atan hman a ni ve nghal a, Kohhran a lo piang ta a. Khandaih ah hian ringtu hmasa Khuma leh Duma te chu Pathian thu hril a kalin “Pathian thu lo awih ve tawh rawh u” an ti a. Pathian thu awih an lo awm ve ta a, Tv Chalbuanga pawh Kristian hmasa zingah hian a tel ve a. Khatih lai khan Kristiante khan Isua lama tang an in ti thin a ni.



Tv Chalbuanga hian kum Kum 1904 November ni 2, Nilaini zan khan Mualveng Zawlbukah Zosaphluia (Rev DE Jones) kut atangin Baptisma a chang a. Zosaphluia hi Pathian thuawih hmasate Baptisma chan tir turin Khandaih ah hian, ringtu hmasa te nen Aizawl atangin an kal a. He Baptisma chantirnaah hian Zirtirtu Hrangsaipuia chuan hming a lam a, Tirhkoh Vanchhungan Fenthlirin tui a lo keng bawk a, Ringtu engngemaw zatin Baptisma an chang a ni.



Chalbuanga hi Khandaih khaw tlangval taima, tlawmngai leh huaisen a ni a. Lal Vanphunga pawhin Khawnbawl Upa atan a sawm hial a. Khawngbawl upa dinhmun hi thil namai lo tak a ni a, khatih laia lal ropui Vanphunga Khawnbawl Upa nih phei kha chu, chakawm tak tur a ni. Mahse Kristianna kha bansan a ngai dawn si a, Chalbuanga hian lal sawmna duhawm tak chu hnarin ISUA LAM ṬANG nih a tlang ta zawk a ni.



Kum 1905 kum tawp lamah Chalbuanga te khua Khandaihah hian Tuihri a leng thut mai a. Kum 1905 December ni 3, khan khawnbawl upa pakhat chu Lal ina Zu an in laiin a kua a khawh a, chumi ni la la chuan a thi zui ta mai a. He hripui vang hian Puitling pawh mi 50 chuang zet an thi hman a, an inphum seng lo thelh a ni an ti. He hripui hi Pathian thu awih hovin Ramhuai lal Sahmula an tihthinrim vanga lo thlengah an ngai tlat a. Sorkar mi tirh compounder in Tuihri damdawi Tuikhura a phul te pawh chu, an mahni tih hlumna tura Kristiante tihah an ngai zel a. Kristiante chu an haw zual hle a ni awm e.



Kum 1906 April ni 8 Pathianni ah chuan, Chalbuangate khuain Tuivaia Sangha an tlangvuak naah Harhna a lo thleng a. Pathian thuawihte chu zai pah a kutbengin an lamkual a, midang a kai chhawng zel a. Hei hi mipui vantlang hmuh leh hriat theih a Mizorama harhna hmasa ber a ni a. Mak deuh chu Khandaih a harhna a thlen tuk April ni 9, 1906 Thawhtanni ah Aizawl ah Harhna a lo thleng ve chiah a ni.



Harhna a lo thleng a, Pathianthu awih an pung ta hluai mai bawk si. Pathian thu awih ten Chawlhni serh a, hna an thawk lo chu Lal leh upate chuan an ngaithiam lo hle a. Nitin kawla nichhuak chhiara fehchhuah pawhin hawp khawp thar a har the lul nen, engtin nge Kham an thar ang le? tiin Kristiante chu tam hmahruai an ni e tiin an duh lo hle a. Kristianna chuan an khawtlang nun tichhe vek torah an ngai a, tih rem dan a ngaihtuah ta a.



Lal chuan a upate chu, an chhung leh khat  zinga Isua lama tang (Kristian) an awm chuan, Zu inkhawmnaah Zu no a pek kan ta zel mai a. Chu chu Upate chuan hrehawm an tiin, an fate chu Pathian thuawih bansan turin an thlem a, an vau a, kut hial an inthlak ta a. May 1906 vel atang chuan Tihduhdahna chu a hluar tan a. Khawnbawl upa fate chauh ni lo, Pathian thuawih tawhphawtte chu Kristianna bansan turin an ti a. Mahni hnampui te chu inkhap turin an inti a, hmuhsitna leh ensan bakah khua atanga hnawhchhuahte leh ti duhdah thlengin an tuar a ni.



Hetiang a ni chung hian Kristiante pawh an rinnaah an nghet em em mai a. Pathianthu awih lo lam pawh an vung em em a, Pathianthu awih an sawisak zinga pakhat chu, a thi ni a ngaiin dai ah an kalsan a. Chalbuanga chuan a khawngaih hle a, a ruang chu va hlawm a tum a, mahse vanneih thlak takin a lo thi lo hlauh a. Chu tlangval chuan “Buanga ka tui a hal lutuk, tui min pet eh” a ti a. Chalbuanga chuan tui intur pein a baiwhsawm a, inah a hruai haw ta a.



Chu chu Pathian thu awih lo ten an lo hriatin an thin a rim hle a, hun remchang an hmuh veleh Chalbuanga chu an sawisa ve ta a. Pathian thusawih chu a bansan duh chuang lo a. Tuthlawh ha suih loh in an vua a, a hnung zang chu an vaw kak hial a. Pa nei tawh lo leh fapa mal a nih bawk avangin Lo lamah mipa hna a farnu ten an thawk chu a ngaingam lo a. Na chung chungin a feh ve a, Thlam saknaah te a farnute a lo kawhhmuh thin a.



A na chu a tui hluam hluam a, a Nuin In lama lo awm hahdam tura a tih pawhin, “Isua lamtang tan a na lo ve” a ti mai thin a ni awm e. Tuk khat chu, a hliam tui hluam hluam chu a lo hil duak mai a, a dam tawh dawn ni a ngaiin an lawm hle a. A chhungte pawh chuan ngaihtha takin an fehsan a. Mahse, a nu leh farnute feh an lo haw chuan a lo na zual hle a. A chhungte hnenah chuan “khi min hruaitu tur an lo thleng ta, ka kalsan tawh ang che u” a ti a. Tichuan Pathianthu awihlote kutthlakna avang chuan, kum 1906 khan Khandaih tlangval fel Chalbuanga Chhangte chu kum 25 mi niin a Martar ta a. Mizo Kristian Martar hmasa ber a lo ni ta a ni.



Vanphunga khua Khandaih chu kum 1906 pawltlakah lal leh upaten hma hruaiin Changzawl Kawnpuiah an kai a. Kristian tihduhdahna chu a hma aiin hluar zel a.  Kawnpui chu a hrisel lo a, 1907 ah Changzawlah an kai leh a. Hetah hian Kristiante chu kai ve an phal lo a. Kristian te chu Bawrhsap hnenah an zual ko a. Kristian tihduhdahna a thawh hlawk tak thin piang thar ta Saithuama ho chuan Kristiante chu Kawnpuiah chuan an awm a. Biak In pawh, Sikul tawmpui lovin, 1907 khan a hrangin an sa ve ta nghe nghe a. Mahse, Bawrhsapte nawrna vangin Kristiante chu Changzawl kai an remti leh ta a.



Chalbuanga hi a dam laiin, a chhung ten a nupui tur Pathian thu awih nula an lo be hmin vek tawh a. Inneih hun tur nghaka an awm mek laiin, tihduhdahna a tuar ta a. An sawisakna avanga a hliam te chu na hle mah se, Isua phatsan a duh ngai lo a. A chhungten Kristian a nih vanga sawisak a tuar chu an manganpui em em a. Mahse ani chuan Thlarauthianghlimin a awmpui tlat a, “Lalpan, rethei leh manganga kan awm reng hi a phal hauh lo ang, nakinah chhim chhaklam atangin Khuallutthangi (Mambawihi) hian inleng a nei ang a, chu chu in lo neih tir dawn nia” tiin a chhungte chu a hrilh nghe nghe a ni awm e. Tichuan, Tv Chalbuanga khan a Nupui tura an biak fel vek tawh chu a thihsan bawk a ni.



An innghahna ber, mipa awm chhun Chalbuanga a thih takah chuan, a chhungte chu an khawhar zual hle a. Nakinah chuan Hmunhmeltha atangin Pathianthu awih hmasa ber Chawnghnuna chuan Khuallutthangi chu nupui atan a rawn rim ta a. A chhungte chuan an inneih tir ta a. Hmunhmeltha ah hian Khandaih tihduhdahna avanga pem lut an awm hlawm a, Rev Zairema pa Pu Doliana te, Tekrawiha (Upa) te, Suakdaia te, Chaleka te, Rualkhuma te, Famthangi te leh Chhuanbuanga te an ni. Martar Chalbuangan a lo sawi lawk tawh chu a takin a lo thleng ta a lo ni reng mai a. Chawnghnuna te hi sa la thei tak, khawsa thei tak an ni a. Nupui a neih hnu hian lehkha te zirin Khawchhiar ah a tang nghe nghe a ni.



Vanphunga khua ah chuan Kristiante tihduhdahna chu a la hluar sauh sauh a. Tichuan Martar Chalbuanga nu Famthangi te chuan, an makpa Chawnghnuna te awmna lam, Hmunhmeltha khua ah chuan pem an tum ta a. Zanah bungrua nen, a ruk thei ang berin an chhuak a. Hmunhmeltha an panna kawngah hian, an hma lawkah Keipui a kal zel a. Chutia Sakeiin an hma a hruai chu, Famthangi chuan, “Pathianin min hruai turin a rawn tir a niang” tiin, thlamuang takin an kal theih phah a ni awm e.



Khandaih lal Vanphunga leh a hoten Kristiante an tihduhdah hi, tun hnua ngaihtuahin an demawm viau a ni mai thei a, mahse khatih hun lai ngaihtuah kha chuan an dem awm lem lo ve bawk. Kristianna a lo luh khan, Fathang te an chhung lo a, Chawlhni ah hnathawk lovin an serh bawk a, lal thu aia ngaihpawimawh an nei ta bawk si. Kristianna khan Mizo khawtlang nun kha a rawn sawi danglam dawrh a, Kristianna chuan an nun kha a rawn ti chhia ah an ngai a ni.

 

Thlirna dang atanga thlir chuan, Khandaih lal Vanphungan khatiang taka Mizo sakhua leh culture vawnghim tura theihtawp a lo chhuah kha a chhuanawm tak zet zet zawk a ni. Kha tihduhdahna avanga Kristian pem chuak ten khaw dangah Kristianna an pu darh zel te kha Pathian rem ruat zawk a nih a rinawm hle a. Vanphunga kha Pathianin hmanruaah a hmang mai zawk a ni. A hnuah Vanphunga pawhin Piantharna duhawm tak a chang zui ve leh ta nghe nghe a, a hovin Krismas te an hmang a, Kristiante thlamuantu a ni zui ta zawk a ni.



Khawkhat tlangval fel leh tlawmngai Chalbuanga, a pa thih hnua an chhungkaw innghahna, mipa awmchhun chu Krista vanga tuarin Martar mahse, a chhungte leh an thlahte chu Pathianin a awmpui zel a. Pathian leh a Kohhran tan mi tinawm tak tak an ni zui ta zel a ni. Khandaih Kohhran kal zel, tuna Phullen Kohhran ni ta chuan Biak In tualah Martar Chalbuanga pual hian Lungdawh mawi tak “MARTAR CHALBUANGA LUNGDAWH”  an siam nghe nghe a ni.




*********************