(The Great Epidemic of Khandaih 1905)
1. Thuhmahruai
Khandaih
Hripui ti a hriat, kum 1905 a Vanphunga khua Khandaiha hripui rapthlak tak kha
Mizoram chanchina thil thleng rapthlak leh lungchhiatthlak ber pakhat a ni awm
e. Kha hri leng kha a tirah natna satliah mai emaw an ti a, mahse, nuna tam tak
latu Hripui tihbaiawm tak a lo ni si. Hri len lai kha Khandaih khuaa Kristianna
a luh \an lai a ni a, sakhaw hlui rinna leh sakhaw thar Kristian sakhaw rinna
chungchanga mipuite rilru a insual buai lai a ni a. Hripui hian an khawsak
phung mai ni lo, an sakhua leh an thlarau lam rinna thlengin a thlak danglam sak
a ni.
2. A hun lai Khandaih khaw chanchin tlangpui-
Khandaih
khua hi Mawmrang tlang leh Chalfilh tlang inkara awm niin, kum 1901-a Pawibawia
Sailo fapa Lal Vanphunga din a ni a. Din a nih tirh atangin khaw lian tak, in
500 chuang khua niin Zawlbuk pawh pahnih an nei a, kha tih laia Mizoram (Lushai
Hills) a khaw lian ber zing a mi leh khaw hriat hlawh tak a ni.
Khandaih
Lal Vanphunga hi lal hriat hlawh tak, Mizo hnam nunphung vawn him tlat duh tu a
ni a. Mizorama British ho an lo luh tirh
pawha theihtawpa lo dodal tu leh British a dodal avanga lungina an khung hial a
ni.
A
lal ram a zau a, khaw mipuite an taimain an thawkrim bawk a, khaw intodelh leh thang
duang tak a ni awm e. Kaw lian ve tak a ni chungin, mipuite an inpumkhatna a
tha a, hnam nunphung nghet tak neiin hlim leh lungmuang takin Khandaihah hian
an awm a ni.
Kristian
missionary leh Bawrhsap hmalaknain August ni 1, 1903-ah Khandaihah hian Sikul
din a ni a, chu sikul chu lehkha zirnan leh Pathian thu sawiho nan te hman niin
Kohhran a lo ding tan a. Sakhaw rinna thar Kristian sakhua chuan zawi zawiin Khandaih
khuaah chuan zung a kai nghet telh telh a. Sakhaw thar rinna pawmtu (Isua lama tang / Isua tanpuitute tiin an
inchhal thin – BB) an pung zel a, sakhaw hlui rinna chu zawi zawiin a rawn
luahlan a.
Chutianga
sakhaw lo lut tharin mi rilru a lak \an lai tak chuan hripui rapthlak tak
Khandaih Hripui chuan a rawn nuai ta a, Khandaih khawtlang chu an sakhuana nen
lam nasa takin an sawi nghing ta a ni.
3. Khandaih hripui lo intan dan
He
hri leng, a hnua Khandaih Hripui tia hriat zui tak hi Rochhunga atanga intan nia
ngaih niin he hripui vang hian October ni 24, 1905 Thawhlehni-ah a thi a. Rochhunga
hian engtin nge chu hripui chu a kai tih finfiahna chiah awm lo mahse, a hnuah
rin dan mumal tak an nei a. Rochhunga hi, a thiante nen kum 1905 October thlaah
khan Kawl ram (tuna Myanmar) dawrin an kal a. Tun lai anga kawngpui tha a la awm
loh bakah, kalkawngah ei tur tha an ei mumal lo a, an zin haw chu an chauin an
rawp hle a. Khua an thlen veleh, kan rawp em mai tiin Rochhunga chuan Ar a talh
a, a sa chu tui ti takin a ei bawrh bawrh a. Arsa a ei hnu rei vak lovah chuan
a kua a tha lo ta phut mai a, a luak bawk a, a pum te a na a. An theih ang
angin an enkawl a, inthawina chihrang hrang an ti a, khalpui hmangten an inthawi a, mahse an inthawinate pawh chuan
awmzia a nei thei lo a. Rei lote chhungin a chau ta hle mai a, ni thum hnuah
chuan a tlin ta lo va, a thi ta a.
Khaw mipuite chuan Rochhunga thihna hi thil thleng pangngai ve mai niin a tirah chuan an ngai a. Mahse ni rei lote chhungin midang pawh chutiang bawk chuan kaw tha lo leh luakin an dam lo ve hlawm a. November ni 16, 1905 ah ralleng mikhual thlenna chhungkuaa naupang pakhat leh hmun dang a mi pa pakhat chu kaw tha lo leh luak avangin an thi ve ve a. Chumi hnu lawk, November ni 18, 1905 ah pa pakhat chu a thi a, vui a nih hmain a nupui chu chumi ni vek chuan a thi zui ve leh nghal a, thlan pakhatah an phum ta a. Kaw tha lo leh luak chu a darh zel a, dam lote an chau hlawm hle a. November ni 24, 1905-ah nutling pakhat leh patling pakhat chu kaw tha lo vang chuan a rualin an thi ve leh a. Patling thi zawk hi, a zu in a ngeih loh vang a nih te an ring a. Chutiang chuan, thla khat lek chhungin mi eng emaw zat chu kaw tha lo leh luak vangin an thi ta mai a.
Mi
hrisel \ha pangngai, kaw tha lo leh luak avanga ni rei lo te chhunga an thih tak
mai zelah chuan, chu an natna chu hripui a ni tih hai rual a ni ta lo a. Hlauhna
leh thlabarna chuan Khandaih khawtlang chu a tuam chhuak chiang hle. Hripui
chuan an hmangaih tak takte nuna a laksak a, tu nge a man leh ang tih a hriat
si loh, hrehawm leh hlauthawng reng rengin an awm a. Chutiang taka khawtlang an
buai takah chuan, Hri laka inthen thianghlim nan Lal chuan hri kai dam lote chu
lo lama inenkawl turin a tir liam ta hlawm a.
4. Hripui a zual zual thut
Chutianga
dam lote lo lama an tirh liam tak avang nge ni, November ni 24, 1905 hnuah, chawlhkar
khat vel chung chu hri avanga thi an awm belh ta lova. Khawtlang mipui pawh an
thla a muang ta deuh a. Khua a thiang a, thla de a lo lang va va bawk a. Lal
leh upate chuan Hri chu a reh tawh niin an ngai a, “Kan dam ta, khua a thiang ta e” an ti a, an lawm hle a. An lo tih \hin
dan angin Lal leh upate chuan December ni 3, 1905 Pathianni chuan Lal inah hlim
takin zu an in ho ta a. Mahse hri chu a lo la reh hauh lo chu niin, an beiseina
leh an ngaihdan ang chuan thil a awm ta lo. An zu in tlai la la chuan an zing a
mi Upa pakhat chu kaw tha lo chuan a man ve ta thut mai a. An hun lai hian ekin
nei ve hek lo, daiah inthiar turin a tlan a tlan ta mai a. A kua a khawh mai
bakah, a luak a, a pum a na bawk a. Chumi tlai ngawt pawh chuan vawi ruk zet
inthiar turin a tlan hman a, a taksa a chau hle a, a tawng tha peih ta lo zui
nghal mai a, Lal in a\anga mahnia haw pawh harsat khawpin a chau zui ta a.
Khawnbawl Upa dam lo chu a inah puak haw a ngai a. Phunga leh Hmingate chuan an paw haw ta a. Hripui len lai a ni a, rei lote chhunga an thih mai zel avangin hri chu kai an hlau tak zet a. Mi thenkhat phei chuan inbiak ringawt pawh an duh lova, dam lo kianga awm leh anmahni nena intawh phei chu an hlau tak zet a, \ul takah pawh chhungte tak tak bak tumah an inbawihsawm \ha ngam lo a ni. Chutiang a nih laia, mahni hringtu pawh ni lo Phunga leh Hminga ten an paw haw chu huaisen an tiin an tlawmngaihna chuan fak a hlawh hle a ni. Khawnbawl Upa chu tihdam tumin theihtawp chhuah mah se, chumi zan chuan khawvar pawh thleng zo lovin a thi zui ta a ni.
Khawnbawl
upa pakhat a thih atanga ni khat em pawh a la liam fel hmain hripui chu a hma
aia nasain a lo thawk leh a. Hri kaite chu nasa takin an kua a tha lo va, an
luak bawk a, an lu lam leh mawng lamah an kua chu a khawhin a khawh pur pur a
ni ber a, an pum a na a, tun lai angina damdawi la nei mumal ve hek lo, darkar rei
lote chhung pawhin an chau mai \hin a. Chumi ni, December ni 4, 1905-ah chauh
pawh chuan mi pangnga zet mai an thi leh nghal ta mai a. Chuti taka hri a
thawkna mai chu mak an tiin an thlabar hle a. Hri chu an in kai chhawn zel avangin,
ram kang ang maia chakin a darh ta a. Natna a lan chhuah atanga rei lo te
chhungin an chau a, an thi zui mai zel a. Mipui hlau thlabar, awmngaihna hre lo
chu an sahimna zawngin an tlan chhuak a, daiahte an tlan chhia a, mithenkhat
chu tlan chhiatna tur ber pawh hre lovin an phili buai nasa mai a. Upate chuan phili
lo tur leh khawlaia tlan darh lova mahni in theuhah inkharkhip a, ni tlak hmaa
mu turin an ti a.
Chutiang chuan, ni khat thilthuah pawh mi pangnga zet te an thi a, ram lama inkhung zingah thi an awm bawk a, an thi zawih zawih a ni ber a, thi zat dik tak hi chiang taka hriat pawh harsa khawpin an buai a ni.
5.
Hri lo chhuahna leh darh dan
A
tirah chuan khaw mipuite chuan hripui a in\an tih an hre thiam lo va, tuihri a
ni tih pawh an hre lo. Rochhunga a dam loh a, a thih khan miten a thil ei vangah
an ngai mai a. Mahse, rei vak lovah, a natna ang chiaha kaw tha lo leh luaka mi
engemaw zat an dam lohva, an thih ve tak zelah chuan, hri a leng tih an hre ta
kha a ni a.
Khandaih
hripui hi khawi atanga lo chhuak nge tih hi khaw mipuite chuan rin dan leh
ngaihdan lian tak an nei a, chungte chu:
Kawl Ram (tuna Myanmar) kalte atangin:
Rochhunga
leh a thian mi thenkhat, kum 1905 October thlaa Kawl ram dawra kal te atangin a nih an ring a.
Kawl ram atanga an lo haw zanah Arsa a ei a, a kua a tha lo va, a luak bawk a,
a ni thumna October ni 24, 1905 khan a thi ta mai kha a ni a. A tirah a arsa ei
a ngeih loh vangah ngai mahse, a hnu lawkah mi dangte pawh kaw tha lo leh luak,
pumna avanga an thih ve leh tak zelah chuan, a arsa ei sual vang mai ni lovin
Hripui a ni tih an ring ta a. Tichuan, hri chu Rochhunga leh a thiante, kawl
ram dawra kalten, tum reng vang pawh ni lovin an rawn kai luh ni ngeiin an ring
a ni.
Ralleng (Naga) mikhual atangin:
Khandaiha
chhungkaw pakhat chuan Ralleng mikhual an nei a. Chu ralleng pa chuan Aizawla a
thianpa thi ta luruh chu, an hnam dana an in thlenpui turin a ipteah a ak a, a
mikhualnaah hian a thlenpui a. Ralleng pa thianpa hi Tuihri (cholera) vanga thi
niin sawi a awm a. A kal leh hnu lawkah a thlenna naupang chu kaw tha lo leh
luakin a dam lo a, rei pawh tuar lovin November ni 16, 1905 chuan a thi ta mai a.
Tin, chumi ni chuan, midang pawh kaw tha lo leh luak avanga thi an awm bawk a. Chu
Ralleng pa chuan a tum reng vang pawh ni lovin Hri chu Khandaihah a rawn luhpui
niin mi thenkhat chuan an ngai a ni.
Reng Ram atangin
Khandaih
khaw mi ṭhenkhat chu Reng ramah inhlawhin an zin a, an
zinnaah chuan Santhal mi thenkhat hri avanga dam lo an hmu a. Reng rama
inhlawha kalte hi, dam lohna nei lem lovin lo haw mahse, an hriat lohvin hri
chu an rawn hawn niin mi thenkhat chuan an ngai a ni.
Hetih hun lai hian an hriatnate pawh a la thuk lo a. Hripui thlentu natna hrik pawh kha tuiahte chuan an hmu niin an sawi a. Chu natna hrik rannung chu, a sen te, a dum te, a tle chi te, a sei deuh leh mitlawnga hmuh theih loh te a awm niin an sawi a. (Mahse, chutianga tuia an hmuh rannung leh hrikte chu tuihri natna thlentu tak chu a nih a rinawm lem loh- Buata).
6. Hrileng darh chak chhan:
Mizote
hi awmkhawm nuam ti, a huhova thil tikhawm tel tel thin, \henawm khawveng te
nen chingal leh saum insuah tawn a, in luh chhuah tawn reng \hin kan ni. Kum
1905 velah hian an khawsak dan a la hniam a, Bawhhlawh paihna bik te, inthiarna
bik ek in te a hrana neih nachang an la hre lo va, daiah an e mai \hin a. Chu
an khawsak dan mawlmang tak chu hrileng put darhna hmanrua \ha tak a ni awm e.
Khandaih
khua hi in zangnga chuang khua niin mipui an inlungrual a, an chenna in te pawh
inhnaih tak taka awm khawm an ni a. An khawsak dan a la mawlmang a, an in bul,
dai vel chu an ekna hmun a ni a. Faina leh thianghlimna kawngah an la hniam a,
an ngaih ala sam hle a, an in bul vela fur thuihawk tling te pawh an thal mai \hin
a. An zun leh ek thli te, leh tui thianghlim lo an hman mai thin te chu hrileng
darh chakna chhan zinga mi a nih ngei a rinawm.
Hri
leng tireh tura anmahni tanpuitu Babu chu an lo ringhlel a, a damdawi ken te,
tui tihthianghlimna tura tuikhura damdawi a phul te chu an ringhlel tlat a, hri
leng do dan tura ruahmanna a siampui te pawh zawm that a hlawh mai lo va. Chu
chuan hri leng do a tih harsat phah hle a, hri chu a darh zel phah a ni.
An
khawsak dan la mawlmang tak avangin hri kha a darh chak a ni ber a. Mi pakhatin
a kai tawh chuan midangah an kaichhawng leh zel a, hun rei lote chhungin nasa
takin a darh ta a, khawtlang mipui chhungtinte a nghawng ta a ni.
7. Aizawl atanga tanpuina
Khandaiha
hri leng chanchin chuan Aizawl pawh a thleng thuai a, Bawrhsap chuan Khandaih
mipuite tanpui turin Babu (compounder) a tir a. Damdawi leh natna hrik thahna
turte nen Babu chuan December ni 4, 1905-ah Khandaih chu a thleng a, hripui a
zual vanglai tak niin, hemi ni pawh hian hri avangin mi pangnga lai an thi a.
Babu
chuan damlote chu enin, an hri kai chu eng hri nge ni anga, engtiangin nge an
inkai darh tihte a enkual a. An awm dan
atangin Tuihri a ni tih a hre thei a. Khaw mipuite tlan Tuikhur hrang hrangah
chuan tuhri natna hrik tihlum turin damdawi a phul a. Khaw mipuite chu faina
leh thianghlimna vawng turin a chah a. Tui thianghlim chauh chawi tur te, an
tui in tur chu chhuangso hmasa thin tur te, zun leh ek chungchanga fimkhur tur
te, in leh a chhehvel vawng fai tur tein a zirtir a.
Babu
chu Kristian missionary te nen inngheng hnai tak an nih avangin Kristian ni
lote chuan an ringhlel a, a damdawi rawn ken te chu Kristiante tihnat tumna hmanrua
niin an ngai a, damdawi an phulna tui te chu an in duh lo a, a thu an zawm duh
lo va. Chu chuan hri leng tireh tura tanpuina hna pawh a ti sawt lo hle a.
Mahse,
an inthawinate chuan hri laka a venhim tak tak siloh avangin mipui mangang
chuan an damkhaw chhuahna tur a nih chuan tiin Babu thurawn te chu an zawm ta
a. Tichuan zawi zawiin hri chu a lo ziaawm ta a ni.
8. Hrileng an hmachhawn dan:
Kum
1905 velah hian Mizote kan la mawlmang hle a. Hri an do \hin dan leh an inenkawl
thin dan chi hrang hrang hmang chuan hri chu an lo hmachhawn a. Inthawinaah te
an innghat viau a, chu chuan thlarau sualte hnawt bovin, hri te chu a ti reh
turah an ngai a ni.
Hri
laka an fihlim theih nan leh an ina hri a luh loh nan an bangah te leh an
tlangbanah te chuan chhawl bang a, chhawl chu an vai an vai bawk a. Kan pi leh
pute khan, chhawl (hnim hnah bawr) hian mihring mit lawnga hmuh theih loh thil,
ramhuai te, natna hrik te, thlarau sual te a hmu thei vekah an ngai a,
chuvangin mihring aiawha natna hrik te, ramhuai te hnena, ‘kan thiang lo e,’
tia lo hnar turin an hmang thin a. A duh thawh zualte phei chuan chhawl mai duh
tawk lovin Lakhuih kung chu a kung chawpa kar phawngin an in bulah an phun a. Perngo
te an kaih a, kawnga an kal pahte chuan hmawlh an keng a, boruakah an hawl a,
an vai vak vak \hin a. Heng hi hri hnawh
kian nana pi leh pute a\anga an lo tih \hin dan a ni awm e. Kristian (Isua lama tang/ Isua tanpuitu tiin an in
sawi thin a ni awm e- Buata) awm chhun te erawh chuan hmawlh vai leh chhawl
vai te chu a \ul an ti lem lo a.
Hri
leng a hluar zel a, thi an pung zel mai si a, November ni 28, 1905-ah Lal leh
upate chuan hri kai chhungkua zawng zawngte chu lo lamah inenkawl turin an tir
liam a. Hei hi hripui darh zel tur tih
tawp nan leh hri laka khawtlang a fihlim theihna tura an inthenna a ni. Hun rei
lote chhung chu hri leng pawh a ziaawm deuh nia ngaih theihin mitthi an awm belh
lo a.
Mahse,
December ni 3, 1905 Pathianni a Lal leh upa ten zu an in ho hnu lawka hri lo zual
leh tak thutah khan, khawtlang mipui chu hri hlauin an mangang tak zet a. Mipui
thlabar mangang chu an phi buai nasa hle a, an sahimna zawngin khawlaiah leh daiah
te an tlan chhia a. Mitin chu an inhlau tawn \hum a, dam lo phei chu tawh palh ringawt
pawh an hlau a. Dam lo enkawl leh mitthi sawngbawl vel te pawh anmahni chhungten
buaipui a, serh leh sang pawh mumal taka kalpui hleih theih a ni lo.
Lal
leh upate tan pawh hmalak dan thiam a harsa hle a. Hri a darh zel loh nan mipuite
chu phili buai lo tur leh khawlai a tlan darh lova, mahni inah inkhung a, ni
tlak hmaa mu turin an hrilh a.
Hrileng
titawp tura an inthawina te, perngo kaih leh chhawl an ban te chuan awmzia a
nei tak tak thei lo va. Mipui mangang zingah an sahimna tur zawnga Kristian
Pathian lam hawi phahte pawh an awm a. A hnu deuhah Bawrhsap mi tirh Babu a lo
thleng ta bawk nen, tui thianghlim an chawi a, an tui in tur pawh an chhuangso
hmasa ta a, chu chuan hri leng an lo hmachhawn danah nasa takin kawngro a su ta
a ni.
9. Hripuiin an sakhaw rinna a sawi nghing:
Khandaih
hripui khan danglamna tak a nei a, natna te, thihna te leh hlauhna te mai bakah
kum tak tak an lo rin tawh an sakhaw rinna thlengin a sawi nghin sak a.
Kristian ni lote phei chuan hri leng kha ramhuai hnathawh a nih an ring hial a
ni.
An
rin dan chuan, hri leng chu Mawmrang tlanga ramhuai lal Sahmula rawn tirh niin
an ngai a. Kristian ten Khandaihah rinna thar Kristian sakhua an rawn lak luh
avangin Sahmula chu a thinrim a, chuvang chuan hripui hi a rawn tir niin an
ngai a. Hri chu tireh turin theih tawpin an inthawi ta \hin a ni.
Hetih
lai hian Kristiante tan chuan hripui hi an rinna fiahna anga ngaih a ni ve bawk
a. Tawngtai lam an hawi a, Pathian chauhin a chhandam thei tih an rinna chuan a
thlamuan a ni.
Babu
puihna zara hri a lo ziaawm takah pawh khan, Kristian ni lo te chuan, hri kha a
reh a hun ve tawh hrim hrim a, an dam a hun tawh ve rengah an ngai ve tlat a,
Babu in a rawn ken damdawi leh a zirtirnate chu hri leng tawp tak chhan chhuanlamah
an phuh duh lo a ni.
Hri
avanga an han thi zawih zawih mai kha chu, an mangang tak zet a, an sakhaw
rindan leh inthawina ten a humhim zo lo si lo va, chu chuan an sakhaw rindan
chu rin zawh lohna a siam a, sakhaw thar Kristian Pathian lam an hawi phah a.
Tichuan zawi zawiin sakhaw hlui leh sakhaw thar chu an rilruah a insula, chu
chu mi tam tak tan thlarau lam inthlak danglamna bul tanna a lo ni ta a. Sakhaw
thar rinna chuan hri leng karah beiseina a siam sak a ni.
Khandaih
hripui chuan an sakhaw hlui rinnain a chhanhim zawh lohzia a rawn tifiah a,
sakhaw thar Kristian sakhua chu tunlai thiamna damdawi nena tangkawi a nih
avangin a rintlak zawk hle tih an hmufiah baawk a. Tichuan, Khandaih hripui kha
Khandaiha Kristianna lut \an tir sawhnghettu a ni ta hlauh a ni.
10. Thihna leh Lungngaihna
Kum
1905-a Khandaih hri leng khan thla thum chhung vel a awh a. Thla thum chhung lek
khan hriat theih chinah mi 53 lai an thi hman a, ram lama tlan chhia leh
inkhung hrang an awm bawk avangin a tak takah chuan hei ai hian an la tam zawk
pawh a ni thei. Tin, hetih hun laia mitthi zawng zawngte hi, hripui avanga thi
an ni vek nge ni vek lo tih pawh finfiah a harsa a, hripui vang ni lem lova thi
pahnih khat pawh an lo awm ve mai thei bawk a, engpawhnise, hripui vanga thi hi
mi 50 vel chu ni ngei turah ngaih a ni.
Hri
avanga thi hmasa ber Rochhunga a thih hnu lawk atangin midangte pawh an thi zui
ve nghal a. He hri chu a darh chak em avangin tu chhungkua mah him an awm tak
tak lo va, mualveng lam chu an thi nasa zual a. Hlim taka an lo tualchaina thin Khandaih khua
chu a reh ta ruih mai a, dam lo mangang leh lusun \ap thawm bak hriat tur a awm
lo a ni ber e.
Dam
lo leh mitthi te chu a dama ten hlau chung chungin an buaipui a ngai a. Ruang
buaipui pawh a hautakin an in phum seng lo lek lek a, serh leh sang nena vuina
hun mumal pawh an hmang thei meuh lo a. A thlawhhmate pawh enkawl mumal loh a
awm nual a, chenna in ṭhenkhat chu ram lama an
tlansan avanga ruak te pawh a awm a ni.
Hmuh
theih loh hmêlma Hri leng avangin mitin an thlabar a. Pi leh pute atanga an lo
vawn thin an sakhua leh an inthawina te chuan a chhanhim thei lova, a thlamuan
zo ta meuh lo a. Tutemah inthlamuan tur bik an awm lo va, hripui chuan engtikah
nge min man ve ang tih hlauhnain an khat a, thihna leh lungngaihna chuan thla a
zar hnan tlat a ni ber a, an nunphung thlengin a buai zo ta a ni.
11. Hripui len hnu Khandaih
Engemaw
ti tiin thla thum hnuah hri chu a reh \an ta a. Hripui a tawp meuh chuan Khandaih
khua chu a reh ruih mai a. Khaw inlungrual tak, sakhaw rin dan thuhmun nei thin
kha, mi engemaw zat chuan an sakhaw hlui an bansan a, Kristian sakhaw zuitu an
lo pung hret hret zel a. Hri leng avanga an tawrhna karah chuan sakhaw rinna
thar Kristian rinna chu zawi zawiin a lo thanglian ta zel a ni.
Kum
1906 an chuangkai a, hri leng a reh ta bawk a, April thlaah Tuivai luiah Sangha
tlangvuak an huaihawta. Chutah chuan Kristian rinna zawmtu Hnuneka Pawite
atanga in\anin April 8, 1906-ah thlarau thianghlim harhtharna a lo chhuak a,
Mizorama thlarau thianghlim harhna hmasa a lo ni ta a ni.
Kristian
lo pung ta zel chuan khaw inpumkhatna leh hnam nunphung thlengin a tichhe vek mai
dawnin Lal leh upate chuan an ngai a. Kum 1906-ah chuan khauh zawkin Kristianna
chu an dodal ta a. Khua atanga inhnawh chhuah te, kut inthlak hial te a thleng
ta a. He tihduhdahnaah hian Khandaih tlangval Chalbuanga chu a thi a, Mizo
Kristian martar hmasa ber a lo ni ta a. Tihduhdahna karah Kristian sakhaw zuitu
an pung zel a, an sakhaw hlui rinna chu zawi zawia thlakin an nunphung leh
khawsak phung tam tak chu a lo inthlak danglam ta a ni.
12. A hnutchhiah thil
Khandaih
Hripui (1905) chanchin hian thil tam tak min zirtir a, harsatna in kan rinna,
kan hnam nungphung, kan sakhua thlenga a sawi danglam theihzia a tichiang hle
a. Hripui chuan natna te, thihna te leh lungngaih te thlen mahse, Kristiante
Pathianah chuan beiseina an neih phah a, Kristianna an hmuhfiah theihna hmanrua
a lo ni a.
Hripui
avanga thihna leh lungngaihna te, ramhuai lal Sahmula an hlauhna te leh
thianghlimna kawnga an khawsak phung la mawlmang tak te chu Kristianna chuan a
chhun eng ta a. Khandaih (tuna Phullen) in Hripui a paltlang danah hian, natna
leh thihna chauh a thleng lova, sakhaw rinna thlenga inthlak danglamna
thlengin, tuna Phullen mipuite sakhua Kristianna lo insawhngheh tanna a lo ni
ta a ni.

